Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Παναγία) Νάουσα

Ο ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου της Νάουσας, γνωστός και ως Παναγία, είναι ένας από τους πιο επιβλητικούς ορθόδοξους ναούς της πόλης. Κατασκευάστηκε το 1833, έντεκα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα της Νάουσας και 3 μόλις χρόνια μετά την άδεια για την επανακατοίκησή της. Πρόκειται για μια ξυλόστεγη, τρίκλιτη βασιλική χωρίς τρούλο.

Η κτητορική επιγραφή και η ιστορία του ναού

Με το που μπαίνουμε στον ναό διαβάζουμε την επιγραφή πάνω από τη θύρα. Από αυτή μαθαίνουμε ότι κτίστηκε επί του μητροπολίτη Βεροίας και Ναούσης Διονύσιου, ο οποίος χαρακτηρίζεται στην επιγραφή ιλαρός και σύννους. Τα έξοδα για την κατασκευή της εκκλησίας κάλυψε ο (Χατζη) Πέτρος, γιος του Παπα - Αναστασίου, με απώτερο σκοπό τη σωτηρία της δίκης του ψυχής και των γονιών του. Τέλος, μαθαίνουμε ότι αρχιμάστορας της οικοδόμησης του ναού υπήρξε ο Γιαννούσης Γκίκας.

Η επιγραφή έχει ως εξής^[1]:

ΙΛΑΡΟΣ ΗΝ ΑΡΧΙΕΡΕΥΣ ΚΑΙ ΣΥΝΝΟΥΣ ΑΜΑ ΦΙΛΕ
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΤΟΥΝΟΜ' ΕΧΟΝ ΑΝΗΡ ΟΥΤΟΣ ΟΤΕ
ΚΑΛΛΟΣ ΛΑΜΠΡΟΝ ΕΙΛΗΦ' Ο ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΝΟΥ
ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΤΕ ΚΑΙ ΑΚΗΡΑΤΟΥ ΑΜΑ ΠΑΡΘΕΝΟΥ
ΑΔΡΑ ΧΡΗΜΑΤΩΝ ΔΑΠΑΝΗ ΑΝΔΡΟΣ ΚΑΛΟΚΑΓΑΘΟΥ
ΠΕΤΡΟΥ ΣΥΝΕΤΟΥ ΠΑΙΔΟΣ ΧΑΤΖΗΠΑΠΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ
ΕΝΕΚΑ ΣΩΤΗΡΙΑΣ ΑΥΤΟΥ ΤΕ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ
ΟΣ ΕΝΕΡΓΟΣ ΧΑΙΡΕΙ ΕΙΝΑΙ ΑΕΙ ΤΟΙΟΥΤΟΝ ΕΡΓΩΝ
ΕΠΙΣΤΑΣΙΑΝ ΔΕ ΕΥΡΕΝ ΗΝΙΚΑ ΤΟΥΤ ΕΞΕΤΕΛΕΙ
ΓΙΑΝΟΥΣΗΝ ΓΚΙΚΑ, ΟΣΤΙΣ ΧΑΙΡΩΝ ΚΑΙ ΕΠΟΝΕΙ ΟΥΤΟΣ
ΛΟΓΟ ΠΟΝΩ ΤΕ ΠΟΛΛΩ ΩΣ ΧΡΙΣΤΩΝΥΜΟΣ ΥΠΑΡΧΩΝ
ΚΑΙ ΕΜΠΛΕΩΣ ΦΡΟΝΤΙΔΟΣ ΩΣ ΤΙΣ ΕΥΣΕΒΩΝ ΕΥΦΡΟΝΩΝ.

Ο αναφερόμενος στην επιγραφή Διονύσιος διετέλεσε επί 17 χρόνια Μητροπολίτης Βεροίας και Ναούσης, από το 1824 ως το 1848. Προσέφερε πολύτιμο έργο για την αποκατάσταση των Ναουσαίων στις εστίες τους και την ανοικοδόμηση των τεσσάρων ενοριακών εκκλησιών μετά την επανοίκιση της πόλης. Για μεγάλο χρονικό διάστημα διατηρούσε αγαστή συνεργασία του με τους παράγοντες της πόλης για την πρόοδο των κοινών έργων.^[2] Για τον κτήτορα του ναού Χατζή - Πέτρο Παπαναστασίου, γνωρίζουμε ότι υπήρξε ο γενάρχης της σημαντικής για τα πράγματα της πόλης οικογένειας Πετρίδη, συγγενικής με τη βιομηχανική/επιχειρηματική οικογένεια Κύρτση. Ο πατέρας του Αναστάσιος ήταν παπάς στον ναό του Αγίου Γεωργίου της Νάουσα προεπαναστατικά. Την απώτερη καταγωγή του είναι από το χωριό Ντραζίλοβο του Βερμίου, όπου πρόγονός του κατά τον 18ο αι. ανελίχθηκε σε υψηλά αξιώματα της τοπικής διοίκησης, καθώς έφτασε να γίνει βιλάετ κοτζιάμπασης ολόκληρης της περιοχής των Βοδενών. Λόγω της συμβολής του Χατζή-Πέτρου στην οικοδόμηση του ναού της Παναγίας για ολόκληρο τον 19ο αι. ως τις αρχές του 20ου η οικογένεια των Πετριδαίων διατηρούσαν προνομιακή σχέση με την εκκλησία και κατείχαν σημαντική θέση στα ενοριακά πράγματα.

Αρχιτεκτονική

Ο ναός της Παναγίας είναι ένα χαρακτηριστικό οικοδόμημα του 19ου αι., απλό και κομψό συνάμα. Ο αρχιτεκτονικός του τύπος είναι ξυλόστεγη βασιλική χωρίς τρούλο. Το κτήριο χωρίζεται σε τρία σχετικά ευρύχωρα κλίτη με δυο σειρές κιόνων που συγκρατούν τόξα στηρίζοντας την ξύλινη οροφή. Στην ανατολική πλευρά του ναού ανοίγονται τρεις κόγχες. Κάθε κόγχη αντιστοιχεί και σε μια από τις τρεις ξεχωριστές λατρείες του ναού. Η βόρεια και η νότια κόγχη είναι αφιερωμένες στον Άγιο Θεοφάνη και τους Αγίους Ταξιάρχες αντίστοιχα. Η μεσαία κόγχη, που είναι και η μεγαλύτερη, αφιερώνεται στην Παναγία. Αξιοζήλευτη είναι η ξυλόγλυπτη οροφή του ναού. Στο κέντρο εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας, που τον περιβάλουν Άγγελοι. Περιμετρικά στο κεντρικό κλίτος η οροφή διακοσμείται με ξύλινα ανάγλυφα φυτικά κοσμήματα (άμπελος με σταφύλια). Ο ναός δεν φέρει εκτενή αγιογράφηση. Μόνο πάνω από τα τόξα στο κεντρικό κλίτος εικονίζονται προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, Ευαγγελιστές και άλλοι Άγιοι σε μετάλλια.

Φορητές εικόνες του τέμπλου

Το τέμπλο του ναού είναι απλό και απέριττο. Χωρίζεται σε τρεις ζώνες, με θωράκια στην κατώτερη, μεγάλες φορητές εικόνες στην κεντρική και μικρές εικόνες με θέματα από τη ζωή και τα θαύματα του Χριστού στην ψηλότερη. Πάνω από την Ωραία Πύλη, ο κεντρικος καθ' ύψος άξονας του τέμπλου καταλήγει στα "Λυπηρά".

Ο Ιησούς και η Παναγία Παντάνασσα στο τέμπλο

Οι εικόνες του Ιησού Χριστού και της Παναγίας Παντάνασσας βρίσκονται εκατέρωθεν της Ωραίας πύλης του ναού στην κεντρική ζώνη του τέμπλου. Η εικόνα του Χριστού παριστάνει τον Ιησού ως αρχιερέα και ευλογούντα. Στο αριστερό του χέρι κρατάει το ανοιχτό Ευαγγέλιο. Φορά μία κόκκινη ενδυμασία και πράσινο πανωφόρι. Δύο σεβίζοντες άγγελοι στέκονται εκατέρωθέν του πιο ψηλά. Η εικόνα χρονολογείται βάσει επιγραφής το 1838. Η εικόνα της Παναγίας που επιγράφεται ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ είναι σήμερα επιχρυσωμένη και στολισμένη με διάφορους πολύτιμους λίθους (από το 2011). Η Παναγία δεομένη υποβαστάζει ευλαβικά στο αριστερό της χέρι τον μικρό Χριστό, ο οποίος με το δεξί του χέρι ευλογεί και με το αριστερό κρατά το ανοιχτό Ευαγγέλιο. Η εικόνα είναι ιστορημένη από τον αγιογράφο Δημήτριο από τη Σαμαρίνα τη δεκαετία του 1830. Η σωζόμενη επιγραφή έχει ως εξής: Διά χειρός Δημητρίου ζωγράφου Σαμαριναίου ΑΟΛ[...] Ιουλίου.Ο Δημήτριος που κατάγεται απο τη Σαμαρίνα της Πίνδου ζωγράφισε και τοιχογραφίες στο μοναστήρι του Αγίου Σωτήρος στη Σαμαρίνα.^[3]

Οι Άγιοι Γεώργιος, Μηνάς και Δημήτριος και ο Άγιος Αθανάσιος

Στην εικόνα των Αγίων Γεωργίου, Μηνά και Δημητρίου εικονίζονται οι τρεις δημοφιλέστατοι στρατιωτικοί άγιοι της Ορθοδοξίας. Και οι τρεις φέρουν όπλα και πανοπλία. Ο Άγιος Μηνάς είναι στη μέση και φέρει ένα δόρυ, ο Άγιος Γεώργιος είναι στα αριστερά και φέρει επίσης ένα δόρυ, ενώ στα δεξιά βρίσκεται ο Άγιος Δημήτριος που κρατάει μαζί με τον Άγιο Μηνά ένα ξίφος και μας ευλογεί με το αριστερό του χέρι. Ενδιαφέρον έχει ότι στο όνομα των τριών αυτών αγίων τιμώνται τρεις ξεχωριστές εκκλησίες της Νάουσας. Και οι τρεις άγιοι της εικόνας αυτής εμφανίζουν πολλές τεχνοτροπικές ομοιότητες με την εικόνα του Αγίου Αθανασίου στη διπλανή στο τέμπλο θέση. Η εικόνα αυτή ιστορήθηκε το 1841 με έξοδα των κρεοπωλών της πόλη, σύμφωνα με την επιγραφή (διατηρείται η ορθογραφία του πρωτοτύπου): Δέησις τον δούλων του Θεού των εν τη Ναούση κρεωπωλητών δι' ιδίας συνδρομής και δαπάνης αυτών, 5.10.1841. Φαίνεται πως και οι δύο εικόνες, όπως κι αυτή του Ιωάννη του Προδρόμου, έγιναν την ίδια περίπου περίοδο από τον ίδιο αγιογράφο.^[4]

Σύναξη των Αγίων Ασωμάτων Ταξιαρχών

Στην εκκλησία τιμώνται μαζί με την Παναγία και οι Άγιοι Ταξιάρχες, η Σύναξις των οποίων απεικονίζεται σε μια εικόνα που αρχικά βρισκόταν αριστερά της εικόνας της Παναγίας (στη θέση δηλαδή του τιμώμενου αγίου). Μεταξύ των συγκεντρωμένων Αρχαγγέλων προεξέχουν οι δορυφορούντες Αρχάγγελοι Γαβριήλ και Μιχαήλ, οι οποίοι συγκρατούν μετάλλιο με τον Χριστό.

Εικόνα Αγίου Χαραλάμπους.

Ο Άγιος Χαράλαμπος

Η εικόνα του Αγίου Χαραλάμπους ιστορήθηκε γύρω στα μέσα του 19ου αι.ή και λίγο νωρίτερα. Σύμφωνα με την προφορική μαρτυρία του Στέργιου Νικούση αγοράστηκε στα Γιάννενα από τον προπάππο του Ζαφείρη Νικούση. Στον δρόμο της επιστροφής του προς τη Νάουσα συνάντησε Τούρκους οι οποίοι αφού τον ξυλοφόρτωσαν, έσπασαν την εικόνα και την πέταξαν σε έναν γκρεμό. Παρόλα αυτά ο Νικούσης κατόρθωσε να βρει την εικόνα και αφού την επισκεύασε, την αφιέρωσε στην Παναγία.^[5]

Η εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου

Στο νότιο άκρο του τέμπλου είναι τοποθετημένη η εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, καθαρά δυτικής τεχνοτροπίας. Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ κατεβαίνει εξ ουρανών κρατώντας τον κρίνο και τον προσφέρει στην Παναγία, που εικονίζεται γονατιστή μπροστά από ένα κτήριο αποδοσμένο με προοπτική. Η εικόνα ιστορήθηκε τον Ιούλιο του 1840 από τον Μανούλ Ζωγράφο σύμφωνα με την επιγραφή: "1840 Ιουλίου 20. / Διά χειρός μανουήλ/Γεωργίου Ζωγράφου εκ Σελίτζης.^[6]^[7]

Η εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου

Η εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου δεν βρίσκεται στο τέμπλο (σήμερα εκεί υπάρχει μόνο το αντίγραφό της) αλλά σε ξεχωριστό ξύλινο προσκυνητάρι, αμέσως μετά την είσοδο στον ναό. Εικονίζεται η Παναγία στο νεκρικό κρεβάτι με τους Αποστόλους να βρίσκονται θλιμμένοι γύρω της. Ακριβώς κάτω από το κρεβάτι ένας άγγελος με ξίφος κόβει τα χέρια του Ιεφονία που επιχείρησε να βεβηλώσει το σώμα της Θεοτόκου. Η αγιογραφία κορυφώνεται ψηλά, στους ουρανούς, όπου ο Χριστός δέχεται την ψυχή της Παναγίας. Η εικόνα της Κοιμήσεως ιστορήθηκε το 1838 από τον Γεώργιο, ζωγράφο από τη Σελίτσα (σημ.Εράτυρα) σύμφωνα με την αναθηματική επιγραφή: "Δια συνδρομής και δαπάνης των τιμιωτάτων Ζευγραραδων εκ της αυτής πόλεως Ναούσης εις μνημόσυνόν των. χερ. Γεωρ. Εκ Σελίτζης 1838.

Ιερά κειμήλια του ναού

Η ιερά κάρα του Οσίου Θεοφάνους του εν Ναούση

Ο άγιος Θεοφάνης ήταν γεννημένος στα Γιάννενα κατά τον 16ο αι. Μόνασε για κάποιο διάστημα στο Άγιο Όρος και αργότερα μετακινήθηκε στη Σκήτη Βεροίας και στο τέλος στο Βέρμιο, όπου ίδρυσε τη μονή των Αγίων Ταξιαρχών έξω από τη Νάουσα. Η σύνδεσή του με τη Νάουσα οδήγησε στην ανακήρυξή του σε προστάτη της πόλης. Μέρος των λειψάνων του, συγκεκριμένα η ιερά του κάρα, φυλάσσεται στον ναό της Παναγίας. Η ιερή κάρα του Αγίου είναι τοποθετημένη σε ασημένια θήκη του κατασκευάστηκε το 1831 λίγο πριν χτιστεί η Παναγία χάρη στη συνδρομή Ναουσαίων χριστιανών: "Ετελέσθη η παρούσα θήκη του Αγίου Θεοφάνους του νέου και θαυματουργού δια σηνδρωμμής (sic) και βοηθείας των Χριστιανών Νσαουσαίων επιτροπεύοντος κυρίου Ζαφείρη Μπέρσου και εφημερέβοντος (sic) ΠΑ[πά]Θωμά 1831 Ιουν.23". Ο Άγιος Θεοφάνης λατρεύεται ξεχωριστά στον ναό της Παναγίας. Η μνήμη του τιμάται με ιδιαίτερη λαμπρότητα την 19η Αυγούστου.

Επιτάφιος (του 1749) επιδιορθωμένος από την Αικατερίνη Νικούση (του 1884)

Ο επιτάφιος

Στον τοίχο του νότιου κλίτους του ναού είναι κρεμασμένη η γυάλινη προθήκη του του κεντητού επιταφίου που σύμφωνα με τις επιγραφές φτιάχτηκε " διά χειρός Φευρωνίας εν έτει 1749", δηλαδή προεπαναστατικά, ενώ "επιδιωρθώθη τω 1884 υπό Αικατερίνης Νικούση", δασκάλας στο σχολείο της Νάουσας.^[8].

Παραπομπές

↑ Ιστορικά Τοπικά, Βαλσαμίδης Μανώλης (2009). ΨΗΦΙΔΕΣ τόμος 3. Νάουσα: Βαλσαμίδης. σελ. 144.
↑ Στογιόγλου, Γεώργιος (1999). "Η εκκλησία και τα σχολεία στη Νάουσα" στο Νάουσα 19ος - 20ος αιώνας. Νάουσα: Πολιτιστική Εταιρεία Νάουσας. σελ. 43-44. ISBN 960-86493-0-7.
↑ Χατζηδάκης, Μανόλης (1987). Έλληνες Ζωγράφοι μετά την άλωση. Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. σελ. 273.
↑ Κυριακίδης, Παύλος (2000). «Εκκλησίες του 19 αι. στη Νάουσα Ιερός Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου (Παναγία)». Νιάουστα (92): 24-25.
↑ Βαλσαμίδης, Εμμανουήλ (1996). Η παιδεία στη Νάουσα μετά την καταστροφή του 1822. Νάουσα. σελ. 47.
↑ Για τον αγιογράφο αυτόν και τον πατέρα του Γεώργιο βλ. Βαρσαμίδης, Αθανάσιος (1995). Κοινωνική και οικονομική ζωή της Εράτυρας (Σελίτσας) το 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα. Θεσσαλονίκη: Ένωση Ερατυραίων Θεσσαλονίκης. σελ. 44.
↑ Για μια άλλη εικόνα της Παναγίας που φιλοτέχνησε ο Μανουήλ Ζωγράφος στην ευρύτερη περιοχή της Ημαθίας (συγκεκριμένα στο Γιδά), βλ. Μοσχόπουλος, Γιάννης (1995). «Μανουήλ ο Γεωργίου Ζωγράφος εκ Σελτίτσης και η εικόνα της Παναγίας του 1843 στο Γηδά.». Νιάουστα (73): 161 και 166.
↑ Παύλος, Κυριακίδης (1998). Εκκλησίες του ΙΘ΄ αιώνα στη Νάουσα. Νάουσα: Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Θεολογίας, ΑΠΘ. σελ. 34 σημ.70.

[1] Ιστορικά Τοπικά, Βαλσαμίδης Μανώλης (2009). ΨΗΦΙΔΕΣ τόμος 3. Νάουσα: Βαλσαμίδης. σελ. 144.

[2] Στογιόγλου, Γεώργιος (1999). "Η εκκλησία και τα σχολεία στη Νάουσα" στο Νάουσα 19ος - 20ος αιώνας. Νάουσα: Πολιτιστική Εταιρεία Νάουσας. σελ. 43-44. ISBN 960-86493-0-7.

[3] Χατζηδάκης, Μανόλης (1987). Έλληνες Ζωγράφοι μετά την άλωση. Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. σελ. 273.

[4] Κυριακίδης, Παύλος (2000). «Εκκλησίες του 19 αι. στη Νάουσα Ιερός Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου (Παναγία)». Νιάουστα (92): 24-25.

[5] Βαλσαμίδης, Εμμανουήλ (1996). Η παιδεία στη Νάουσα μετά την καταστροφή του 1822. Νάουσα. σελ. 47.

[6] Για τον αγιογράφο αυτόν και τον πατέρα του Γεώργιο βλ. Βαρσαμίδης, Αθανάσιος (1995). Κοινωνική και οικονομική ζωή της Εράτυρας (Σελίτσας) το 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα. Θεσσαλονίκη: Ένωση Ερατυραίων Θεσσαλονίκης. σελ. 44.

[7] Για μια άλλη εικόνα της Παναγίας που φιλοτέχνησε ο Μανουήλ Ζωγράφος στην ευρύτερη περιοχή της Ημαθίας (συγκεκριμένα στο Γιδά), βλ. Μοσχόπουλος, Γιάννης (1995). «Μανουήλ ο Γεωργίου Ζωγράφος εκ Σελτίτσης και η εικόνα της Παναγίας του 1843 στο Γηδά.». Νιάουστα (73): 161 και 166.

[8] Παύλος, Κυριακίδης (1998). Εκκλησίες του ΙΘ΄ αιώνα στη Νάουσα. Νάουσα: Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Θεολογίας, ΑΠΘ. σελ. 34 σημ.70.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]